Concerto piano số 1 của Tchaikovsky - một bản nhạc đặc biệt

Concerto Piano số 1 của Tchaikovsky là một bản nhạc quá đặc biệt, không chỉ là sáng tác thuộc hàng kinh điển của thể loại concerto trong kho tàng nhạc cổ điển thế giới, mà còn là tác phẩm chất chứa ký ức đẹp đẽ của bao người, là bản nhạc gây ấn tượng sâu sắc bởi âm điệu hào hùng ngay mở đầu, thể hiện "chất Nga" không thể lẫn với bất cứ dân tộc nào khác.

Những âm điệu của bản Concerto này có lẽ đã quá quen thuộc với không chỉ người thuộc Liên Xô cũ mà còn với cả những người Nga và mến mộ nước Nga thời đại mới: có cả những người thuộc thế hệ đón xem buổi lễ khai mạc Olympic mùa hè năm 1980 tại Moscow khi họ nghe bản nhạc được vang lên ở chặng cuối cùng trong lễ rước đuốc, cả những người thuộc thế hệ sau đó đã xúc động khi nghe âm điệu ấy trong lễ bế mạc Olympic mùa đông 2014 ở Sochi; và gần đây nhất, bản nhạc được dùng thay cho quốc ca Nga khi các vận động viên Nga được trao huy chương vàng trong kỳ Olympic mùa hè 2020 tại Tokyo.

Mở đầu chương 1 (Allegro non troppo e molto maestoso - Nhanh nhưng không quá vội và rất hoành tráng) vang vọng ba hồi kèn horn trong không gian theo âm hình đi xuống, cả dàn nhạc đệm những hợp âm rực rỡ và chắc chắn, piano xuất hiện sau đảm trách những cột hợp âm này để cho cả dàn nhạc giới thiệu chủ đề mở đầu. Chủ đề mở đầu này tiếp tục được piano thể hiện, và piano dường như bỏ quên dàn nhạc để lao vào tự chất vấn, một cuộc độc thoại riêng mình – đây là một khúc cadenza ngắn và có vị trí lạ thường trong một bản concerto; rồi sau đó được dàn nhạc trở lại “kéo vực” dậy bởi chủ đề mở đầu tráng lệ.

Chủ đề mới xuất hiện sau đó là chủ đề chính của chương (Allegro con spirito – nhanh sinh động) do piano trình bày: đó là một nét dân ca Ucraina đậm chất vũ khúc mà Tchaikovsky đã thoáng nghe từ một người hát rong mù trên phố. Tiếp đến, một giai điệu mới xuất hiện ở bè clarinet là chủ đề 2, và cuối cùng một làn sóng dịu dàng, lạc quan do dàn dây dẫn dắt là chủ đề 3 của chương nhạc. Những giai điệu ấy cứ trao đi chuyền lại từ nhạc cụ này sang nhạc cụ khác, đàn piano thể hiện các cung bậc cảm xúc hoà theo.

Chương đầu tiên chất đầy say mê và cảm xúc, nổi bật vì hình thức độc đáo, khác biệt với các concerto đương thời có lẽ bởi sự phá cách: vị trí đoạn cadenza nằm ngay trước cả khi trình bày chủ đề chính.

Tác phẩm có sự cách tân táo bạo, rời xa truyền thống sáng tác đương thời, có lẽ đó là nguyên nhân mà hai người được tác giả khảo ý có hai thái độ khác xa nhau: Nikolai Rubinstein thì phản đối, chê “vụng về”, còn nghệ sĩ piano, nhạc trưởng lỗi lạc Hans von Bülow lại yêu thích đến độ ông đã dành cho Tchaikovsky những lời đẹp nhất:

…Bản concerto “đã thể hiện vẻ rực rỡ, là một thành tựu nổi bật trong số các tác phẩm của bạn, chắc chắn một điều rằng, hơn bao giờ hết, bạn đã làm phong phú thêm thế giới âm nhạc. Xuyên suốt tác phẩm đặc biệt này, đây thực sự là một sáng tác độc đáo vượt trội, cao quý, đầy sức mạnh, và chất chứa rất nhiều khoảnh khắc hớp hồn; trong đó có sự trưởng thành về hình thức, về phong cách — cách thiết kế và thực hiện, với hòa thanh thuận tai… đến nỗi tôi có thể làm bạn phát mệt khi liệt kê tất cả những khoảnh khắc đáng nhớ khiến tôi cảm ơn tác giả — chưa kể niềm vui được biểu diễn. Nói cách khác, viên ngọc đích thực này sẽ mang lại cho bạn sự biết ơn của tất cả các nghệ sĩ piano".

Bülow ra mắt bản Concerto tại Boston vào tháng 10 năm 1875, và được khán giả Mỹ hoan nghênh nhiệt liệt. Vài năm sau, Nikolai Rubinstein đã gỡ bỏ định kiến về tác phẩm và tự mình biểu diễn. Tchaikovsky đã "rất, rất hạnh phúc" trước sự đổi ý của người bạn mình.

Tác phẩm gồm ba chương:

Chương I – Allegro non troppo e molto maestoso – Allegro con spirito

(mở đầu Nhanh nhưng không quá vội và rất hoành tráng – Nhanh sinh động)

Chương II – Andantino semplice

(khoan thai, giản dị)

Chương III – Allegro con fuoco

(nhanh, nhiệt huyết)

Concerto Piano số 1 của Tchaikovsky đã được nghệ sĩ Nguyễn Thế Vinh, nhạc trưởng Min Chung và VNSO trình diễn vào ngày 12 tháng 8 năm 2022 tại Nhà Hát Lớn Hà Nội.

Mai Hạnh, 8.2022